Amsterdam staat bekend om zijn 17e-eeuwse grachtenpanden, maar ook bewonderaars van architectuur uit het begin van de 20e eeuw kunnen er hun hart ophalen. In deze ‘binnenkijkgids’: 10 monumentale gebouwen en historische interieurs van rond 1900 die je moet hebben gezien…

1. Amsterdam CS: station als stadspoort
Geen beter gebouw om een rondleiding door het Amsterdam van rond 1900 te beginnen dan het Centraal Station. Architect Pierre Cuypers (1827-1921) zag zijn gebouw dat tussen 1881 en 1889 is gebouwd als een stadspoort waardoor de moderne reiziger de stad betreedt. Cuypers tekende voor de vorm en aankleding van het gebouw, terwijl zijn collega Dolf van Gendt (1835-1901) zich bezig hield met de constructieve aspecten.

Helaas is het oorspronkelijke interieur door de vele latere verbouwingen grotendeels verloren gegaan. De sfeer van Cuypers is het best bewaard gebleven in de wachtkamer eerste klasse, die nu dienst doet als stationsrestauratie. Ook het oorspronkelijke siersmeedwerk van de hekken op perron 1 is indrukwekkend.

Koninklijke wachtkamer
De mooiste en meest intieme ruimte in het station – de koninklijke wachtkamer – is helaas niet toegankelijk voor het publiek. Het koningspaviljoen is alleen te bezichtigen tijdens de nationale monumentendagen. De ruimten zijn wel te bezichtigen op een speciale 3D-website van de NS.

De voorgevel van Centraal Station Amsterdam lijkt op een stadspoort.

Voorgevel
Maar niet getreurd want het exterieur van het gebouw heeft de tand des tijds wel goed doorstaan. Vooral de voorgevel is de moeite waard om eens goed te bekijken. De onlangs opgeknapte façade is opgetrokken uit rode baksteen en voorzien van natuurstenen decoraties. Om de nationale waarde van het gebouw te benadrukken koos Cuypers voor een stijl die is geïnspireerd op de late gotiek en de Hollandse Renaissance.

Gevelreliëfs met allegorische voorstellingen verbeelden het belang van de spoorwegen voor handel, verkeer en nijverheid. Als uitgangspunt van het decoratieschema fungeert het stadswapen van Amsterdam bovenin de gevel, met daaromheen de wapens van 14 handelssteden waarmee Amsterdam per spoor verbonden was. Het daaronder uitgebeelde thema van de volkeren van de wereld die met hun producten eer betonen aan de Amsterdamse stedenmaagd, grijpt terug op de beeldengroep in het timpaan van het voormalige stadhuis op de Dam. De overige beelden en reliëfs geven een symbolische voorstelling van de verbinding tussen scheepvaart en spoorwegverkeer, en van de verschillende takken van nijverheid, wetenschap en techniek.

Wijzerplaten
Vergeet tot slot niet een blik te werpen op de twee torens en de prachtige wijzerplaten van de grote klok (rechts) en de windwijzer (links), voordat we de stad intrekken op zoek naar meer mooie gebouwen van rond 1900.

2. Beurs van Berlage: ‘eerste moderne gebouw’
Het tweede gebouw dat je niet mag missen tijdens een bezoek aan Amsterdam ligt even verderop aan het Damrak. De Beurs van Berlage werd gebouwd tussen 1898 en 1903. Het gebouw dankt zijn naam aan architect Hendrik Petrus Berlage (1856-1934), die aan het begin van de 20ste eeuw gold als de meest vernieuwende bouwmeester van Nederland. Berlage was de eerste die brak met de zogenoemde neostijlen en een eigen rationele bouwstijl ontwikkelde. Zijn beursgebouw wordt daarom wel beschouwd als het begin van de moderne Nederlandse architectuur.

Gesamtkunstwerk
Het gebouw is een waar ‘gesamtkunstwerk’ waaraan de volgende kunstenaars een bijdrage hebben geleverd: Lambertus Zijl (beeldhouwwerk), Joseph Mendes da Costa (beeldhouwwerk), Jan Toorop (tegeltableaus), Richard Roland Holst (muurschilderingen) en Antoon Derkinderen (glas-in-loodramen). Berlage ontwierp zelf onder meer lampen, meubels, hekwerken en hang-en-sluitwerk voor de Beurs.

Deze kunstenaars hadden idealistische, vooruitstrevende denkbeelden over de inrichting van de maatschappij. Hun vroege socialisme komt ook tot uiting in het ontwerp van de Beurs: tegeltableaus over de uitbuiting van de arbeiders en de emancipatie van de vrouw, en dichtregels over de beperkingen van de markt, speculatie en de zucht naar geld.

Bakstenen
Maar boven alles de architectuur van Berlage: het sobere, stoere exterieur en de massa aan bakstenen staan symbool voor de arbeiders en het volk, onder het motto “eenheid in veelheid”. Volgens Berlage was één baksteen (lees: het individu) nietig, maar een gebouw (lees: de maatschappij, het volk) een macht.

Een boodschap die vanzelfsprekend niet in goede aarde viel bij de beurshandelaren voor wie het gebouw bedoeld was. Al in 1912 vertrok de effectenbeurs naar een nieuw pand aan Beursplein 5. Belangrijkste reden hiervoor was de snelle groei van de effectenhandel. Maar de handelaren hadden zich eigenlijk nooit thuis gevoeld in Berlages moderne en idealistische schepping.

Interieur
Het interieur van de Beurs is ondanks latere aanpassingen goed bewaard gebleven. Diverse ruimten, zoals de directiekamer van de Vereniging van de Effectenhandel (zie de foto bovenaan dit bericht) en de vergaderzaal van de Kamer van Koophandel, zijn gerestaureerd en teruggebracht in vrijwel authentieke staat. Ook veel toegepaste kunst, zoals beeldhouw-, smeed- en houtsnijwerk, zijn nog steeds van dichtbij te bewonderen.

Decoratie
De decoratie moest volgens Berlage dienend zijn aan de architectuur van het gebouw. Dit is bijvoorbeeld te zien aan het beeldhouwwerk dat netjes binnen de lijnen van de muren valt en dus niet uitsteekt. Ook liet hij de constructie van het gebouw en de overkapping bewust zichtbaar door de bouwmaterialen, zoals staal en bakstenen, niet te verhullen.

Rondleiding
Tegenwoordig is de Beurs een centrum voor concerten, conferenties en andere bijeenkomsten. Op zaterdagochtend is er een rondleiding waarvoor je je kunt opgeven via de website. De bezichtiging duurt een uur en voert je langs de belangrijkste beurszalen, de grote hal, de kluizen, het trappenhuis en de klokkentoren. Het Beurscafé met de (verplaatste) tegeltableaus van Jan Toorop is overdag gewoon geopend.

3. De Bazel: Amerikaanse invloeden
Het gebouw De Bazel, vernoemd naar zijn architect Karel de Bazel (1869-1923), is gebouwd tussen 1919 en 1926 in opdracht van de Nederlandsche Handel Maatschappij. Veel details in het interieur en exterieur, zoals de sculpturen van Joseph Mendes da Costa bij de ingang, verwijzen dan ook naar de handel met andere werelddelen. Tegenwoordig is het Stadsarchief van Amsterdam in De Bazel gehuisvest. Daarnaast doet het gebouw dienst als conferentiecentrum.

Frank Lloyd Wright
De Bazel liet zich voor het voor die tijd zeer moderne exterieur inspireren door het werk van de Amerikaanse architecten Frank Lloyd Wright en Louis Sullivan. Het betonskelet van het gebouw is bekleed met klinkers, afgewisseld met stroken graniet. In de sokkel is syeniet verwerkt. De massiviteit van het gebouw wordt getemperd door een aantal verticale terugsprongen in de gevelwand. De glas-in-loodramen zijn ontworpen door Antoon Derkinderen.

Schatkamer
Vrijwel alle interieuronderdelen van het gebouw, zoals vloermozaïeken, luchtroosteromlijstingen, telefooncellen en de inrichting van de werkkamers, inclusief het meubilair, werden door De Bazel zelf ontworpen. Verscheidene ruimten, zoals de directiekamer en de grote vergaderzaal, zijn in oorspronkelijke staat bewaard gebleven. De ‘Schatkamer’ van het Stadsarchief is ondergebracht in de gerestaureerde kluis met prachtige art deco muur- en plafondschilderingen (zie grote foto). Op zaterdag en zondag zijn er rondleidingen in De Bazel, waarvoor je je kunt opgeven bij het Stadsarchief.

Binnenkort volgen meer delen van onze ‘binnenkijk top 10’ in Amsterdam met onder andere aandacht voor de architecten van de Amsterdamse School.

Foto’s: Beurs van Berlage, Stadsarchief Amsterdam, Wikipedia