Alleen ‘het mooiste van het mooiste’ was goed genoeg voor Abraham Tuschinski, die zijn filmtheaters liet versieren in een bonte mix van interieurstijlen. Ook aan het drukwerk voor zijn bioscopen, zoals de fraaie programmaboekjes, werd veel aandacht besteed.

‘De mensen moeten het bij mij rijker hebben thuis. Dan lopen ze hun huis uit en komen bij mij’, zei Tuschinski ooit tegen zijn huisontwerper Pieter den Besten. Kosten noch moeite werden gespaard om de filmtheaters te decoreren in een bonte mix van interieurstijlen, die in de volksmond al snel ‘de Tuschinski-stijl’ werd genoemd.

Basis in Rotterdam
Het beste en enig overgebleven voorbeeld hiervan is Theater Tuschinski in Amsterdam, waar ik al eerder een bericht en artikel over schreef. Maar de basis voor Tuschinski’s bioscoopimperium lag in zijn woonplaats Rotterdam, waar hij maar liefst 6 bioscopen runde.

Begin jaren 30 telde het Tuschinski-concern 10 filmtheaters:

• Cinema Royal (Rotterdam)
• Grand Théâtre (Rotterdam
• Olympia (Rotterdam)
• Passage (Amsterdam
• Passage (Schiedam)
• Roxy (Amsterdam)
• Scala (Rotterdam) *
• Studio ’32 (Rotterdam)
• Thalia (Rotterdam)
• Theater Tuschinski (Amsterdam)

* Het Scala-theater was niet in eigendom van het Tuschinski-concern, maar werd wel door het bedrijf gerund.

Voor al deze filmtheaters moest drukwerk worden ontworpen, zoals filmaffiches, programmaboekjes en het bedrijfsblad Tuschinski Nieuws. In dit bericht beperk ik me tot de programmaboekjes aan de hand van enkele voorbeelden uit mijn verzameling.

Programmaboekje van Elias Ott (1883-1969)

Een van de mooiste programmaboekjes voor Theater Tuschinski is ontworpen door Elias Ott. Over deze ontwerper heb ik weinig kunnen vinden, behalve dat hij werkte als reclametekenaar voor C&A en dat hij waarschijnlijk familie was van organist Leo Ott, die in de Rotterdamse Tuschinski-theaters speelde.
Het boekje van Ott was een van de eerste programma’s die Tuschinski na de opening van Theater Tuschinki in 1921 voor zijn nieuwe bioscoop liet ontwerpen. Het programmaboekje is enkele jaren in gebruik geweest, in ieder geval in 1923 en 1924.

Vlindermeisjes
Het fraaie art deco omslagontwerp van Elias Ott past goed in de stijl van Tuschinski, die zowel een luxe als moderne uitstraling nastreefde. Een sierlijke danseres op de voorkant vangt met haar gespreide armen de gouden lichtstralen op, die verwijzen naar het lichtspel van de film. Wellicht heeft Ott zich ook laten inspireren door de zogenoemde vlindergalerij van Pieter den Besten en heeft hij hier zijn eigen vlindermeisje afgebeeld. Deze gevleugelde danseressen waren een populaire verschijning in de Parijse nachtclubs, zoals Le Moulin Rouge en Les Folies Bergères.

Filmpaleis
Uit de inhoud van het boekje blijkt hoe trots Tuschinski was op zijn Amsterdamse ‘filmpaleis’. Zo begint het boekje op de eerste pagina niet met de gebruikelijke advertenties van lokale ondernemers, maar met een lofzang op het theater.

Ik citeer: ‘Het Theater “Tuschinski”, gebouwd in de jaren 1918-1921, is niet alleen het meest moderne theater van Nederland, doch in geheel Europa is er stellig geen theater te vinden, dat zoo rijk is aan decoratieve beschilderingen en kostbaren inventaris. (…) Het theater biedt plaats aan ongeveer 2000 personen. De ruime hal met hare magnifieke lichtschakeering en gemakkelijke zitjes langs de wanden, maakt direct bij het binnenkomen een zeer grootschen en aangenamen indruk. De frissche, ruime wandelgangen, met hunne artistieke belichting en fraai uitgevoerde rustbanken, zijn een waar genot voor hen, die op plaats voor eene volgende voorstelling wachten. (…) Moeite noch kosten zijn gespaard om het den bezoekers zoo gemakkelijk en aangenaam mogelijk te maken.’

Het lovende verhaal wordt geïllustreerd met enkele ingekleurde interieurfoto’s van John Meulkens.

Programmaboekjes van Jac. Jongert (1883-1942)

Midden jaren 20 liet Tuschinski 2 programmaboekjes ontwerpen door Jac. Jongert, die op dat moment grote bekendheid genoot als ontwerper van modern reclamedrukwerk voor onder meer Van Nelle. Vooral het boekje voor het Tuschinski Theater uit 1926 past helemaal in deze ‘Van Nelle-stijl’.

Contrasterende kleurvlakken
Het omslag bestaat uit een compositie van contrasterende kleurvlakken (wit-zwart, rood-blauw, grijs-goud) in combinatie met een strakke typografie. Het enige figuratieve element op de omslag is een geabstraheerde filmprojector. Vooral het goud als accentkleur geeft het boekje ondanks het moderne, strakke ontwerp toch de rijke uitstraling die Tuschinski voor ogen had.

Van Nelle advertentie
Op de achterzijde prijkt een van de bekende Van Nelle advertenties van Jongert (zie de foto bovenaan dit bericht). Heel bijzonder (voor een programmaboekje) is dat voor- en achterzijde één geheel vormen, en dat ook de lay-out van de pagina’s door Jongert is vormgegeven. Zelden werd er zoveel aandacht aan het ontwerp voor een ‘eenvoudig’ programmaboekje besteed.

Grand Théâtre
Jongert ontwierp ook een programmaboekje voor het Grand Théâtre in Rotterdam. Dit boekje uit 1924 is op dezelfde wijze vormgegeven als het programmaboekje voor Tuschinski. Weer vormen voor- en achterzijde één compositie. Er zijn andere kleuren gebruikt (wit-zwart, oranje-groen en goud-rood), maar de opbouw van de elementen (kleurvlakken, accentlijnen en belettering) komt grotendeels overeen. Ook ditmaal is er een kleine figuratieve verwijzing naar de wereld van de cinema in de vorm van een gestileerde filmstrook.

Omslag ontworpen bij advertentie
Achterop staat weer een advertentie voor Van Nelle. Het lijkt er zelfs op dat Jongert de advertenties als uitgangspunt voor zijn ontwerpen heeft gebruikt in plaats van andersom. Dit is opmerkelijk omdat de advertentie doorgaans werd afgeleid van het coverontwerp of hier helemaal los van stond.

Dit roept ook vragen op over de totstandkoming van de opdracht. Heeft Tuschinski misschien Van Nelle of Jongert benaderd om de boekjes te laten ontwerpen in de Van Nelle-stijl? Of heeft Van Nelle of Jongert juist Tuschinski benaderd? En welke rol heeft huisontwerper Pieter de Besten hierbij gespeeld?

Vakgenoten
Het ligt voor de hand dat Den Besten en Jongert elkaar hebben gekend. Beiden waren immers werkzaam als ontwerper in Rotterdam en lid van dezelfde vakverenigingen, zoals de Rotterdamse Kunstkring. Bovendien volgde Den Besten zijn opleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Rotterdam, waar Jongert in 1918 werd aangesteld als hoofdleraar decoratieve kunst en kunstnijverheid. Op dat moment had Den Besten de school echter al verlaten.

Moderne reclamekunst
Maar Den Besten zal als collega-ontwerper het reclamewerk van Jongert voor Van Nelle en andere bedrijven zeker hebben gekend. Jongert gold op dat moment namelijk als een van de belangrijkste vernieuwers van de reclamekunst en schreef hier regelmatig artikelen over die voor veel discussie onder zijn vakgenoten zorgden. In de jaren 40 en 50 werkte Den Besten zelf ook als ontwerper voor Van Nelle in een stijl die nauw verwant was aan die van Jongert (overleden in 1942). Het lijkt er dus op dat hij voor zijn reclamewerk door Jongert is beïnvloed.

Plagiaat
Maar of Tuschinski door Den Besten op het idee is gebracht om Jongert te benaderen voor het ontwerp van de programmaboekjes, is niet met zekerheid te achterhalen. In ieder geval heeft de samenwerking met Van Nelle geleid tot 2 bijzonder mooi verzorgde programmaboekjes. Dit viel kennelijk ook de concurrentie op, want de boekjes van Jongert werden al snel nageaapt. Zie bijvoorbeeld het programmaboekje voor Corso Cinema, dat enkele jaren later is ontworpen door kunstdrukkerij J.A. Luii & Co in Amsterdam. Achterop staat nota bene een copyright vermelding, terwijl het ontwerp overduidelijk is afgekeken van het Tuschinski-programma van Jongert.

Programmaboekje van Pieter den Besten (1894-1972)

Het Grand Théâtre was de mooiste en grootste Tuschinski-bioscoop in Rotterdam. Het filmtheater op de hoek van het Hofplein en de Pompenburgsingel bood plaats aan 1500 toeschouwers en was ingericht in dezelfde luxe stijl als Theater Tuschinski. En net als het zustertheater in Amsterdam had het ‘Grand’ ook zijn eigen La Gaîté. In dit intieme cabaret kon het welgestelde uitgaanspubliek tot in de late uurtjes genieten van cabaret, jazz, dans en variété-optredens.

Roaring twenties
Pieter den Besten die zowel in Amsterdam als in Rotterdam de decoraties in La Gaîté had verzorgd, tekende ook voor de vormgeving van een van de eerste programmaboekjes voor het Rotterdamse cabaret. Op zijn omslag zien we een vrouw met een hippe verenjurk. Ook de rest van haar kleding – het hoedje en de lange handschoenen en hoge laarzen – past helemaal in de sfeer van de roaring twenties. Op de achterzijde van het boekje staat dezelfde dame in een hippe jaren 20-outfit van modehuis Gerzon. De boodschap is duidelijk: wie uitgaat bij het chique La Gaîté, koopt zijn kleding bij Gerzon.

Josephine Baker?
Het is niet helemaal duidelijk of Den Besten hier een van de artiesten of een van de gasten in La Gaîté heeft afgebeeld. Ik zie zelf wel enige gelijkenis met de beroemde Amerikaanse danseres Josephine Baker.
De afbeelding lijkt qua stijl ook op de muurschilderingen die in 2001 werden teruggevonden bij de restauratie van Theater Tuschinski. Toen kwamen achter een dikke verflaag 18 art deco vrouwen te voorschijn, die Den Besten in 1931 had geschilderd ter gelegenheid van het 10-jarig bestaan van Theater Tuschinski. Soortgelijke wandschilderingen zijn ook bewaard gebleven in Café Central in Gouda. Hoewel deze wanddecoraties verfijnder en ‘kubistischer’ zijn dan de (veel kleinere) houtsnede voor het omslag, is er een duidelijke gelijkenis te zien in de mannequin-achtige poses van de vrouwen.

Programmaboekjes van Adr. Visser

De programmaboekjes voor Thalia en Cinema Royal uit circa 1925 zijn ontworpen door Adr. Visser. Over deze ontwerper heb ik jammer genoeg geen enkele informatie kunnen vinden. Op het boekje voor Cinema Royal zien we een danseres in een soort wervelwind van cirkels of kralen. Daaronder is een harp afgebeeld met twee muzikanten.

Masker van Dionysos
Het is mij niet geheel duidelijk wat het onderwerp van de afbeelding is, maar het boekje voor het Thalia theater heeft ongeveer dezelfde thematiek. Hierop zien we 2 vrouwen die dansen rondom een masker van Dionysos, de Griekse god van de wijn, dans en het toneel. Dit is een thema dat vaak wordt afgebeeld op programmaboekjes en dat verwijst naar het klassieke Griekse theater als oorsprong van de moderne westerse toneelkunst en daarmee dus ook van de film. De omslagontwerpen van Visser hebben dezelfde opbouw met een grillige buitenrand, bovenaan de naam van de bioscoop en onderaan het woord ‘programma’ in opvallend bolle letters.

Zeldzaam
Drukwerk voor Tuschinski is vrij zeldzaam. Veel programmaboekjes zijn natuurlijk weggegooid en de boekjes die bewaard zijn gebleven, worden grif verzameld; niet alleen door liefhebbers van grafische vormgeving uit de jaren 20 en 30, maar ook door verzamelaars van Tuschinski-memorabilia. Ook zijn er veel mensen geïnteresseerd in de geschiedenis van de Nederlandse cinema. Hierdoor kunnen de prijzen aardig oplopen en brengt een programmaboekje voor Tuschinski vaak meer op dan soortgelijk drukwerk voor andere theaters.
Ik hoop dat de afgebeelde programmaboekjes bij dit bericht een beetje van die rijke, vroege filmgeschiedenis uit de jaren 20 en 30 in herinnering roepen. Mocht u zelf meer informatie hebben over de ontwerpers en boekjes in dit artikel, dan hoor ik het graag. Ook foto’s van andere programmaboekjes en/of drukwerk voor het Tuschinski-concern zijn van harte welkom. U kunt reageren via het reactieformulier onderop deze pagina.

PS: alle afbeeldingen bij dit artikel zijn groter te bekijken door de foto’s te openen in een nieuw scherm. De foto’s van het interieur van Theater Tuschinski zijn gemaakt door Arjan Bronkhorst.

Naschrift 23 januari 2017:

Collega-verzamelaar Jan van der Sluys stuurde me deze foto van een programmaboekje voor Theater Tuschinski uit 1922 (1 jaar na de opening). Het boekje is ontworpen door Pieter den Besten.