Anna Sipkema ontwierp begin 1900 vele boekbanden en fraaie kalenderbladen in een elegante art-nouveaustijl. Toch is er over haar leven en werk maar weinig bekend. Het verhaal van een vergeten ontwerpster.

Enkele jaren geleden vond ik bij een antiquariaat in Amsterdam zes fraaie aquarel-tekeningen en vijf bijbehorende litho’s van art-nouveaukunstenares Anna Sipkema (1877-1933). Het gaat om originele ontwerpen en proefdrukken voor de omslagkalender ‘Bloem en Blad’ van 1905. Deze jaarkalender werd uitgebracht door uitgeverij C.A.J. van Dishoeck in Bussum en kostte destijds anderhalve gulden. De kalenderbladen waren volgens de antiquair teruggevonden tussen de opgekochte restanten van boekhandel De Slegte, die in 2013 failliet was gegaan. Ze zijn waarschijnlijk afkomstig van de uitgever of drukker en lagen jarenlang onderop een stapel met ‘nog uit te zoeken aankopen’.

Lelietjes-van-dalen en aronskelken
Helaas ontbreken er zes maanden, maar de overige bladen zijn zo mooi dat ik ze niet kon laten liggen. Zowel de ontwerpen als de proefdrukken zijn waarschijnlijk niet vaak blootgesteld aan het licht, want de kleuren zijn nog prachtig. Op ieder kalenderblad zijn gestileerde bloemen of bladeren afgebeeld, zoals dennentakken en pijnappels bij januari, lelietjes-van-dalen bij februari, tuinanjers bij maart, aronskelken bij april, Turkse lelies bij juli en eikels en eikenblad bij december. Samen vormen de slingerende wortels, stengels, bloemen en bladeren een symmetrisch ogende compositie met in het midden een open ruimte voor het maandoverzicht.

Florale Art Nouveau
Sipkema had ook voor 1904 de Bloem en Blad kalender ontworpen. De jaarkalenders voor 1901, 1902 en 1903 waren vormgegeven door Netty van der Waarden. Waarschijnlijk koos de uitgever er bewust voor om deze kalenders door vrouwen te laten ontwerpen die in een florale Art Nouveau-stijl werkten, omdat dit mooi aansloot bij het thema van de kalender.
Sipkema was op dit gebied een van de besten. Haar stijl is duidelijk beïnvloed door de Franse en Belgische Art Nouveau. Haar golvende lijnenspel doet bijvoorbeeld denken aan het werk van de Belgische architect-ontwerper Henry van de Velde en aan Nederlandse Art Nouveau-kunstenaars als Gust van de Wall Perné en Johann Georg van Caspel.

Lovende kritieken
Sipkema’s eerste kalender voor 1904 kreeg meteen lovende kritieken. Zo schrijft de bekende kunstenaar Theo Molkenboer op 14 november 1903 in het kunstminnende damesblad Lente:

‘Bij den heer C.A.J. van Dishoeck te Bussum verscheen de jaarlijksche kalender van Bloem en Blad, met ontwerpen voor de twaalf maanden, door Mejuffrouw A. Sipkema. – Al dadelijk merkt men op dat dit exemplaar heel wat gelukkiger geslaagd is dan de vorigen [van Netty van der Waarden], ’t is bepaald een zeer prettig geheel geworden. Al zouden om meer dan één reden de letters en cijfers niet altijd even fraai te noemen zijn, de zeer rijk afwisselende versieringen van de randen zijn des te beter. Ook om de uitvoering verdient deze kalender allen lof; niet alleen is de compositie van bloemslingers in de randen dikwijls zeer aangenaam van samenstel, ook de teekening, de vorm van de bladeren, de lijningen van de hoofdmotieven zijn op bijna alle platen even aardig.’

Molkenboer gold op dat moment als een van de voormannen van de ‘Nieuwe Kunst’, die over het algemeen niet veel op hadden met de uitbundige Franse en Belgische Art Nouveau. In zijn eigen werk en in zijn artikelen over toegepaste en grafische kunst benadrukte Molkenboer juist het belang van een sobere versiering en functionele ontwerpstijl. Het is dus op zijn zachtst gezegd opmerkelijk dat hij zich wel positief uitlaat over de sierlijke ontwerpen van Sipkema. Kennelijk was de kloof tussen Nieuwe Kunst en Art Nouveau in 1903 minder groot dan tegenwoordig wordt verondersteld. Overigens werd grafisch werk van vrouwen destijds minder serieus genomen dan grafiek van mannen, en bijna nooit in de echte vakbladen besproken.

‘Versieringsarbeid van den eersten rang’
Ook de Bloem en Blad kalender voor 1905 werd een jaar later goed ontvangen in de pers. In het Nieuws van den Dag van maandag 15 augustus 1904 lezen we:

‘Nogmaals heeft Anna Sipkema twaalf tafereelen ontworpen voor een nieuwen omslagkalender “Bloem en blad”. (…) De groote vraag, of zij haren kalender van verleden jaar, bij zoo beperkte gegevens als bloemen en bladen heeft kunnen overtreffen, kan gereedelijk bevestigend beantwoord worden. De nieuwe kalender is veel rijker aan fantasie en bewerking. Over het algemeen heeft de bewerkster den gestyliseerden vorm van den bloemen verlaten en zich meer tot de natuurlijke lijnen gewend, maar toch door groepeering en ornamentieke lijnen gewend haar eigen cachet weten te bewaren.’

Ook de kunstrecensent van dagblad De Tijd (d.d. 11 augustus 1904) prijst de kalender van harte aan:

‘Het zal nog een maand of vier vijf duren aleer hij practisch dienst kan doen, maar menigeen zal hem wel eerder een plaatsje geven aan den wand om de prachtig geteekend en gekleurde lithografieën van Anna Sipkema. Uit de bloemen en bladen die elke maand oplevert (…) heeft de teekenaar keurige motieven gekozen en op hoogst artistieke wijze weten te verwerken. Hier wordt versieringsarbeid van den eersten rang geboden.’

• Eerste zes kalenderbladen (litho’s) van de omslagkalender Bloem en Blad 1905 (afbeeldingen: collectie Wolfsonian-FIU museum)

Toch was niet iedereen gecharmeerd van Sipkema’s ontwerpen. Zo ergert de recensent van het Algemeen Handelsblad zich op 27 augustus 1904 aan de ‘quasi-moderne’ vormgeving:

‘De combinatie van de bloemen tot een geheel, dat een maandkalender omsluit, is dikwijls nog gebrekkig, en de teekenares heeft daarbij een ongelukkig gebruik gemaakt van allerlei kronkellijnen. (…) Ook wat de kleuren aangaat, munt deze kalender niet uit: er is te dikwijls iets zwaars en dofs in de kleuren, waardoor vooral de binnenvlakken te logge massaas worden. Daarbij zijn de kleuren op zich zelf niet altijd mooi: het rood op het Maart-blad is b.v. onaangenaam fel, vooral tegen het loodgrijs, het havanabruin is ook niet mooi, zeker niet tegen datzelfde rood. Dat deze kleuren zoo heftig tegen elkaar staan, komt voor een deel zeker wel daardoor, dat ze nergens door schaduw verzacht zijn.’

• Tweede zes kalenderbladen (litho’s) van de omslagkalender Bloem en Blad 1905 (afbeeldingen: collectie Wolfsonian-FIU museum)

Goed lithograaf
Het is jammer dat deze laatste recensent nooit de originele aquarel-ontwerptekeningen van Sipkema heeft gezien, want dan had hij zijn mening waarschijnlijk bijgesteld. De aquareltekeningen hebben namelijk veel meer kleurschakeringen dan de uitgevoerde litho’s, die zijn gedrukt in twee of drie krachtige kleuren.
Uit de signatuur op de litho’s blijkt dat Sipkema behalve een uitstekend tekenaar ook een goed lithograaf was, die haar ontwerpen zelf overzette op de stenen (voor iedere kleur werd een aparte steen gebruikt). Dit was een precisiewerkje dat doorgaans werd uitgevoerd door een vaklithograaf van de drukkerij.

Gedreven ontwerpster
Helaas is er maar weinig bekend over het persoonlijke leven van Anna Sipkema. Volgens de spaarzame overleveringen van familieleden, collega’s en leerlingen zou ze een stille, bescheiden vrouw zijn geweest. ‘Ze leefde een teruggetrokken leven’, vertelt een achternicht, die Sipkema niet persoonlijk heeft gekend maar wel familieverhalen over haar oud-tante heeft horen vertellen. Van haar kreeg ik een mooie portretfoto van een jonge Anna Sipkema (zie bovenaan dit bericht), die met een enigszins terughoudende, maar ook zelfbewuste blik in de lens kijkt. Het past goed bij het beeld van die bescheiden, maar tegelijk gedreven ontwerpster en docente, wiens werk door collega’s werd bewonderd en geprezen. Of zoals haar achternicht het verwoordt: ‘Ze leefde voor de kunst en voor haar leerlingen.’

Jeugd en opleiding
Anna (of ‘Annie’) Sipkema is geboren op 6 september 1877 in het Groningse dorpje Mensingeweer. Ze was de oudste dochter van Ane en Antje Sipkema, die acht kinderen hadden: drie zonen en vijf dochters. Sipkema groeide op in een doopsgezind predikantengezin; haar vader was dominee in Borne (1881-1888) en Edam (1888-1912).
In 1894 ging Anna op 17-jarige leeftijd naar de Rijksnormaalschool voor Teekenonderwijzers in Amsterdam. Deze school was gevestigd in het Rijksmuseum en gold destijds als de ‘hoogste kunstschool’ van Nederland. Hier kreeg ze les van de besten uit het vak, zoals hoofddocent Willem Molkenboer (de vader van Theo) en architect Pierre Cuypers. In 1897 sloot ze de opleiding af met het diploma handtekenen en in 1903 behaalde ze haar M.O. akte, zodat ze mocht lesgeven op een middelbare school.

Kennismaking met de Art Nouveau
Het ligt voor de hand dat Sipkema door haar studie en het contact met andere jonge, vernieuwende kunstenaars al vroeg kennis heeft gemaakt met de opkomende Art Nouveau. Vanaf 1904 voorzag ze in haar levensonderhoud door les te geven aan de Dagteeken- en Kunstambachtsschool voor Meisjes en aan het latere Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs in Amsterdam. In die tijd was het gebruikelijk dat kunstenaars ook voor de klas stonden, omdat het kunstenaarschap – zeker voor vrouwen – nog te weinig bestaanszekerheid bood.

Veel boekbanden ontworpen
Naast haar werk als tekenlerares was Sipkema werkzaam als illustrator en ontwerpster van boekbanden en gelegenheidsgrafiek. Ze is nooit getrouwd en moest dus zelf de kost verdienen. Misschien verklaart dit waarom ze veel meer boekbanden heeft ontworpen dan andere vrouwelijke ontwerpers, die eenmaal getrouwd vaak stopten met hun werk.
Ook de lijst van uitgeverijen waarvoor Sipkema heeft gewerkt, is indrukwekkend lang. Zo werkte ze onder meer voor uitgeverij Bekker, H.A. van Bottenburg, Bredée, H.C.A. Campagne, Caecilia, Van Dishoeck, Egeling, G.B. van Goor, Van Holkema & Warendorf, P.H. van Kampen, Kirchner, Slothouwer, L.J. Veen en Zalsman.
Na 1910 raakte de art nouveau uit de mode en nam de vraag naar Sipkema’s boekbanden af. Haar laatste bandontwerp dateert uit 1911. Vanaf 1908 legde ze zich steeds meer toe op het handweven en ging ze hier ook les in geven. In 1913 nam ze nog wel deel aan een tekenwedstrijd van het vakblad Sierkunst. Haar natuurstudie van een plant werd beloond met de tweede prijs. Een prijs die ze deelde met de bekende tekenaar Johan Briedé; de eerste prijs ging naar Greeth Romein.

Vandaag de dag zijn vooral haar boekbanden geliefde verzamelobjecten. Bekijk het overzicht van Sipkema’s werk in de collectie van Anno1900. Of lees de artikelen over haar kalenderbladen in tijdschrift Boekenpost en Rond 1900, het verenigingsblad van de Vereniging Vrienden Nieuwe Kunst 1900. Op Pinterest vindt u nog meer bloemenkalenders van Anna Sipkema en andere ontwerpers.

Mocht u meer weten over Anna Sipkema en haar werk laat het mij dan weten door hieronder te reageren op dit artikel (of door een bericht te sturen via het contactformulier). Het zou mooi zijn als we deze bijzondere ontwerpster haar verdiende plek in de ontstaansgeschiedenis van de Nederlandse art nouveau terug kunnen geven.

Naschrift: dit bericht is een bewerking van een eerdere blogpost en aangevuld met extra beeldmateriaal uit het familiearchief Dorsman-Sipkema, de archieven van de Dagteeken- en Kunstambachtsschool voor meisjes en het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs (via RKD) en de collecties van het Drents Museum en Wolfsonian-FIU museum.