Jan Toorop was naast schilder en tekenaar ook een succesvol boekbandontwerper. Het meest bekend zijn z’n bandtekeningen voor de boeken van Louis Couperus: Metamorfoze, Psyche, Babel en God en goden.

Het eerste boek van Couperus waarvoor Toorop de band heeft ontworpen, is Metamorfoze. Deze psychologische roman verscheen in 1897 bij uitgeverij L.J. Veen in Amsterdam. Voor Toorop moet het een buitenkansje geweest zijn om zich te kunnen onderscheiden op het vlak van de boekversiering, die op dat moment een bloeiperiode doormaakte. Zijn symbolistische tekenstijl paste uitstekend bij de inhoud van het deels autobiografische verhaal waarin Couperus zijn diepste zielenroerselen prijsgeeft.

De symbolische bandtekening beslaat voor- en achterplat en loopt door over de rug van het boek. Op de voorkant staat een vrouwenfiguur met gesloten ogen en opgeheven gezicht, die zich ontworstelt aan haar windselen. Zij stelt de zich ontwikkelende ziel voor. De windselen vormen samen met de belettering een wirwar van lijnen. De rook bij haar voeten – een veelgebruikt motief in het symbolisme – geeft aan dat het hier niet om een gewone vrouw maar om goddelijk wezen gaat.

Kronkelende lijnen
Couperus was zeer te spreken over Toorops bandontwerp. “Het boek ziet er mooi uit en ik dank u van harte voor den grooten zorg, die u steeds besteedt aan de verschijning van mijn geesteskinderen”, schreef hij aan zijn uitgever.

De band van Toorop dunkt mij heel mooi gevoeld. Mijne vrouw vindt dien te onrustig. Mij dunkt de ‘Metamorfoze’ wel mooi weergegeven in die ‘wordende’ figuur en die kronkelende lijnen.

Ook Toorop was tevreden over het eindresultaat, zoals blijkt uit zijn brief aan Veen in reactie op de naar hem toegestuurde proefbanden (in 2 kleuren):

Het is heel goed geworden en mooi. Ik moet u alleen zeggen dat zwart op wit veel mooier is dan bruin en de compositie komt ook meer voor de dag, en het is veel sprekender. Ik zou u aanraden de band met zwart te laten drukken.

Symbolische verbeelding
Na de goede ontvangst van Metamorfoze zou Toorop nog 3 bandontwerpen maken voor achtereenvolgens Psyche (1898), Babel (1901) en God en goden (1903). Ook maakte hij 2 tekeningen voor de 2e druk van Psyche (1899) en de 2e druk van Fidessa (1900). Bij elk ontwerp probeerde hij de kern of een aspect van de inhoud van het verhaal symbolisch te verbeelden.

Esotherisch sprookje
Zo maakte hij voor Psyche – een esotherisch sprookje over de menselijke ziel – een bandtekening van de vlucht van Psyche op de rug van haar gevleugelde paard naar de hemelse sferen. Weer valt op dat Toorop de gehele band gebruikt en de versiering laat doorlopen over de rug van het boek. Dit geldt ook voor de banden van Babel en God en goden. Opmerkelijk is ook de ‘zweepslag-achtige’ belijning die kenmerkend is voor de art nouveau.

‘Wat cliché Toorop’
Couperus reageerde minder enthousiast op de bandontwerpen na Metamorfoze. Vooral de bandtekening van Psyche die in eerste instantie werd uitgevoerd in blauw op crèmekleurig linnen, viel hem tegen, blijkt uit de briefwisseling met zijn uitgever:

Eerlijk gezegd, vind ik Metamorfoze mooier, zoowel van teekening als van kleur. Toorop is mij dezen keer wat tegengevallen.

Ook de boekband van Babel, waarop de in het verhaal voorkomende godin Astarte is afgebeeld, kon Couperus weinig bekoren…

Babel ziet er netjes uit; geen drukfouten; de band is wel wat cliché Toorop: ‘hij kan dat nu zoo en ik weet dat hij het zoo kan’, maar het is toch ‘nog al aardig’. Meer niet. (…) Die dame is zeker ‘Astarte met uitgestrekte armen’

Hoop
Toorop’s laatste bandontwerp – voor God en Goden – viel wel weer in goede aarde bij Couperus, die naast enkele gewone uitgaven ook een perkamenten exemplaar met goudopdruk van zijn uitgever ontving. Op deze band is de Hoop, een symbolische verbeelding van de lente, afgebeeld.

Met pleizier ontving ik mijn boekje: heel aardig van Toorop, dat figuurtje van Hoop, dalende tusschen de bloemen den zonnekrater in! Heel mooi, het perkamenten ex: heerlijk!

Uit de mode
De boekbanden van Toorop en andere kunstenaars werden in hun eigen tijd al als bijzonder gezien en tentoongesteld op kunstexposities in binnen- en buitenland. Alleen viel de verkoop tegen. Uitgeverij L.J. Veen bleef met grote partijen zitten en leed op de meeste boeken verlies. Bovendien veranderde de smaak van het grote publiek. Na enkele jaren was de art nouveau alweer over zijn hoogtepunt heen en raakten de duurdere prachtbanden uit de mode.

Dit was ook aan Couperus niet onopgemerkt gebleven. In 1916 schreef hij in een brief aan zijn uitgever:

Wat bandtekeningen betreft, ik zou je sterk raden ermee te breken, want niemand en ik ook niet, vindt op den duur die kleurige banden mooi. Ze vermoeien en naast elkaar maken ze elkaar nog leelijker dan zij zijn. (…) Heusch, spaar je onkosten uit aan de heeren artiesten-bandteekenaars. Ik kan die dingen niet meer zien.

Meer dan 100 jaar na dato worden de boekbanden van Toorop echter gezien als een van de hoogtepunten in de Nederlandse boekversiering en zijn vooral de Couperus-banden nog steeds gewilde verzamelobjecten.

Bekijk meer werk van Jan Toorop.

Op de website van de Koninklijke Bilbliotheek staat een overzicht van de ontwerpers van alle Couperus-banden tot 1915. Veel van deze banden vind je ook bij de art nouveau boekbanden op deze blog.

Bronnen: ‘Versierde verhalen – De oorspronkelijke boekbanden van Louis Couperus’ werk’ door H.T.M. van Vliet.

(Dit bericht is een herpublicatie van een eerder bericht op 22-11-2012)