‘De betonnen kathedraal’, zo wordt het zendstation van Radio Kootwijk in de volksmond genoemd. Architect Jules Luthmann zou zich voor zijn indrukwekkende ontwerp ook hebben laten inspireren door de vormen van een Egyptische sfinx.

Radio Kootwijk is een voormalig zenderpark op de Veluwe dat in de eerste helft van de 20ste eeuw een belangrijke communicatie-verbinding vormde tussen Nederland en zijn toenmalige koloniën, met name Nederlands-Indië. Het radiostation werd gebouwd vanaf 1918. Ook werden er voor werknemers woningen gebouwd, die samen het gelijknamige dorp gingen vormen.
In 1917 stonden er al tijdelijke zend- en ontvangststations voor draadloze telegrafie op de lange golf op de hoogvlakte Malabar nabij Bandung op het Nederlands-Indische eiland Java, voor contact met het ‘moederland’. Er moest ook nog een tegenhanger in Nederland worden gebouwd. Na bestudering van verschillende locaties viel de keuze op een stuk Veluwe ten westen van Apeldoorn.
Het stuk bos en heide van in totaal 450 hectare groot, aangekocht van Staatsbosbeheer, was in 1917 nog geheel ongeëxploiteerd. Het terrein van het zendstation werd geëgaliseerd, wat inhield dat alle begroeiing werd verwijderd om zo een ongestoorde ‘zendcirkel’ te kunnen hebben. Er werd een grote antenne gebouwd, bestaande uit onderling verbonden koperen kabels die aan zes 212 meter hoge masten hingen. Voor de aarding werden er koperen kabels onder de grond gelegd. In het hart van dit systeem werd een radiostation gebouwd. Dit werd ondergebracht in een gebouw van gewapend beton, ontworpen door architect Jules Luthmann (1890-1973).

‘Vorm volgt functie’
Luthmann was een aanhanger van het in begin van de 20ste eeuw onder architecten en industrieel ontwerpers geldende adagium ‘vorm volgt functie’. Dit principe komt ook terug in zijn ontwerp voor Radio Kootwijk. Vormgeving, materiaalgebruik en locatiekeuze zijn dienstbaar aan de functie van het zenden. Het moderne beton kon de warmte van de zendapparatuur beter absorberen dan traditionele bouwmaterialen, zoals baksteen, staal of hout. Bovendien verstoorde het de radiosignalen niet.
Naast deze doelmatigheid moest het gebouw ook een zekere monumentaliteit uitstralen. Radio Kootwijk was een eerbetoon aan de technologische vooruitgang. Met name in het hoofdgebouw komen functionaliteit en monumentaliteit op een bijzondere wijze samen. Een voorbeeld hiervan is de vijver voor het gebouw, die niet alleen het indrukwekkende silhouet van het bouwwerk weerspiegelt, maar ook als koelwaterbassin diende.

Sfinx van Gizeh
Luthmann heeft zich voor het ontwerp van het hoofdgebouw, Gebouw A, laten inspireren door het zendstation van Telefunken in het Duitse Nauen. Een andere inspiratiebron voor de vormgeving van het gebouw kwam voort uit zijn grote belangstelling voor Egyptische mythologie. Het gebouw lijkt qua vorm op de beroemde sfinx van Gizeh. Weer anderen zien er een kerk of kathedraal in.
De streng gestileerde gevelsculpturen zijn van de hand van beeldhouwer Hendrik van den Eijnde. De beeldengroep boven de ingang symboliseert de functie van het gebouw. Een grote maskerkop stelt een verzonden radioboodschap voor en twee kleinere figuren verbeelden het Westen (Nederland) en het Oosten (Nederlands-Indië). Met hun handen aan hun oren vangen zij de radiogolven op, die aan weerszijden worden weergegeven door een motief van golvende lijnen.

‘Hallo Bandoeng’
In 1923 werd hoofdgebouw A door P&T (Post en Telegraaf) – de voorloper van de P.T.T. – als lange golfzender in gebruik genomen. Al snel daarna werd overgestapt op het zenden via de korte golf. Op 7 januari 1929 stelde koningin-moeder Emma de radio-telefoonverbinding met Nederlands-Indië officieel in gebruik. Dat gebeurde met de legendarische woorden: ‘Hallo Bandoeng, hallo Bandoeng hoort u mij?’
Nu kon het Nederlandse publiek met Nederlands-Indië bellen. Zo’n gesprek was een hele gebeurtenis. Men moest ervoor naar een zogeheten Indië-cel in een telegraafkantoor in een van de vier grootste steden van Nederland komen en kon dan voor 33 gulden, wat toen een heel vermogen was, een gesprek van minimaal drie minuten voeren, en elf gulden voor iedere extra minuut.

Radio-uitzendingen
De voortschrijdende techniek maakte het mogelijk dat er vanaf 1933 ook uitzendingen kwamen naar Suriname, Curaçao, Noord- en Zuid-Amerika, Japan en de belangrijkste Europese landen. Vanaf 1935 kwamen ook radio-uitzendingen van de omroepverenigingen vanuit Radio Kootwijk.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikten de bezetters het station voor spionage. Na de oorlog behield Radio Kootwijk een belangrijke functie als transmissiestation voor de telefonie met de scheepvaart (Radio Scheveningen), voor het luchtvaartverkeer en voor de Nederlandse radioastronomie. De uitbreiding van zendapparatuur ging door tot de opkomst van satellietzenders in de jaren zeventig. Van 1974 tot 1998 werd Radio Kootwijk alleen nog gebruikt voor lucht- en scheepvaartverkeer. Op 31 december 1998 ging het zendstation definitief uit de lucht.

Locatie voor evenementen
In 2004 verkocht KPN het zenderpark en omliggende natuurgebied terug aan Staatsbosbeheer. Het grote hoofdgebouw en enkele bijgebouwen, zoals de eveneens uit beton opgetrokken watertoren, waren al eerder uitgeroepen tot rijksmonument. Tegenwoordig wordt Radio Kootwijk vooral gebruikt als locatie voor evenementen.
Het gebouwencomplex is ook populair bij film- en muziekproducenten. Zo diende het als decor voor de Amerikaanse film Mindhunters (2004) en de Nederlandse film Ver van familie (2007). Ook zijn er een aantal videoclips opgenomen. In 1929 had de Nederlandse zanger Willy Derby al een hit met het nummer ‘Hallo Bandoeng’. Deze titel is een verwijzing naar de eerdergenoemde woorden waarmee koningin-moeder Emma de radiotelefoondienst met Nederlands-Indië opende.

Geraadpleegde bronnen: Wikipedia, Staatsbosbeheer en Hifi.nl
Foto’s: Sipke van de Peppel/Collectie Anno1900 (tenzij anders vermeld)

Radio Kootwijk online

• Meer weten? De website RadioKootwijk.nu bevat een schat aan informatie over het voormalige zendstation.
• Meer foto’s van het gebouw en interieur staan op Platform Wendingen.
• Informatie over de activiteiten en het natuurgebied bij Radio Kootwijk vind je op de site van Staatsbosbeheer.

Video’s over Radio Kootwijk
Bekijk hieronder een video van TV Gelderland over de geschiedenis van Radio Kootwijk.

Radio Kootwijk vanuit de lucht gefilmd door Erwin Bouwmeester:

Beluister hieronder de hit ‘Hallo Bandoeng’ van Willy Derby.