De Balinese houtsnijder I Made Runda maakte elegante langgerekte vrouwenbeelden die geliefd waren bij de toeristen op Bali. Zijn art-deco-sculpturen zijn over de hele wereld verspreid. Veel daarvan zijn in Nederland terechtgekomen, meegenomen als souvenir uit voormalig Nederlands-Indië.

Onlangs kocht ik dit fraaie beeld van een danseres met lotusbloem van een Balinese beeldhouwer. Vooral de sierlijke art-decostijl sprak me aan en de knappe wijze waarop de houtsnijder de golvende bewegingen van de Balinese dans in hout heeft weten te vangen. De lotusbloem die de vrouw tegen haar hart houdt, is een oosters symbool voor de ziel en voor geestelijke verlichting. Maar het mooiste vind ik die verstilde, bijna mystieke blik op haar gezicht.

Het beeld is onderop op de rand van de voet gesigneerd. In kleine gesneden blokletters staat er: ‘M.D. RUNDA’. Na enig speurwerk op internet kwam ik er al snel achter dat dit de signatuur is van I Made Runda, een Balinese meestersnijder die gespecialiseerd was in het maken van langgerekte vrouwenbeelden.

• Aan kleine details zoals de fijn gesneden handen en de mystieke gezichtsuitdrukking kun je het werk van een meestersnijder herkennen.

Sierlijke belijning
Runda’s elegante vrouwenbeelden vielen in de smaak bij de toeristen die Bali na de Tweede Wereldoorlog in steeds grotere getale bezochten, en die dikwijls een houtsnijwerk als souvenir mee naar huis namen. Veel van zijn beelden zijn zo in Nederland terechtgekomen en duiken ook nu nog geregeld op bij kunst- en inboedelveilingen. Je kunt ze gemakkelijk herkennen aan het langgerekte lichaam, de dunne armen, het amandelvormige gezicht met geloken ogen, het lange hoog opgestoken haar en andere fijn uitgewerkte details. Zo zijn de handen en voeten altijd precies gesneden met op elke vinger en teen een kleine inkeping voor de nagel. Aan de andere kant laat Runda vergeleken met andere beeldhouwers die in dezelfde stijl werkten juist overbodige versieringen weg en ligt de nadruk bij zijn sculpturen op de sierlijke belijning.

Nu ik wist wie de maker van mijn nieuwe aanwinst was, ging ik verder zoeken, maar behalve zijn naam en foto’s van zijn beelden vond ik vrijwel niets over I Made Runda. Hij wordt niet genoemd in het boek Art Deco beelden van Bali (1930 – 1970) van Frans Leidelmeijer, hoewel er wel een beeld van zijn hand in het boek is afgebeeld. Op de website Kunst uit Bali is Runda wel opgenomen in de kunstenaarsindex, maar zijn woonplaats en geboorte- en overlijdensdatum zijn volgens de site onbekend. Dus ging ik zelf op zoek naar meer informatie.

Signatuur
Runda signeerde zijn werk meestal eenvoudig met enkel ‘M.D. Runda’ onderop de voet van het beeld. Ook kwam het voor dat hij er helemaal geen signatuur op zette. Een heel enkele keer signeerde hij zijn beelden wat uitgebreider. Zo kwam ik op Catawiki een beeld tegen met de volgende tekst:

Modern oleh
M.D. Runda
Kaliungukadja No. 3
Denpasar/Bali

Hieruit blijkt dat Runda waarschijnlijk werkte in Denpasar, de hoofdstad van Bali, maar het zou ook kunnen betekenen dat zijn beelden hier alleen werden verkocht. De eerste regel ‘modern oleh’ betekent ‘modern souvenir’. Kennelijk vond Runda zijn eigen werk dus ook modern. Kaliungukadja no. 3 is waarschijnlijk het adres van zijn atelier of de winkel die zijn werk verkocht.

Eigen atelier in Sakah
Bij veilinghuis Christie’s in Londen werd in 2013 een beeld aangeboden (zie foto hiernaast) met een andere signatuur: M.D. Runda & Son/Sakah/Bali. Het Asian Art Museum in San Francisco bezit ook een beeld van I Made Runda, dat volgens de website van het museum gemaakt is in Sakah, een dorp tussen Mas en Batuan, twee plaatsen waar veel houtsnijders wonen.

Wellicht had Runda hier zijn atelier en verkocht hij zijn beelden (ook) in de nabijgelegen hoofdstad. Of hij naast zijn zoon(s) nog andere leerlingen had, is niet bekend, maar gezien zijn opvallend hoge productie ligt dit wel voor de hand. Veel houtsnijders hadden leerlingen in dienst die het voorbereidende snijwerk deden waarna de meester zelf de moeilijke delen, zoals het gezicht en de handen, afmaakte.

Dit zou ook verklaren waarom je soms gesigneerde Runda-beelden van een mindere kwaliteit tegenkomt. Aan lang niet alle beelden werd zo veel aandacht besteed als aan de hier afgebeelde houtsnijwerken. Sommige beelden zijn grof gesneden en uitgevoerd in standaard poses. Deze beelden zijn waarschijnlijk door Runda’s leerlingen gemaakt, maar wel door hemzelf gesigneerd omdat ze uit zijn atelier kwamen. Ook zijn er veel beelden van andere houtsnijders in dezelfde stijl in omloop. Deze beelden zijn niet altijd gesigneerd en worden dan ten onrechte aan Runda toegeschreven.

Art Gallery Pandy
Runda’s werk werd ook verkocht bij Art Gallery Pandy in Sanur, een toeristenplaats aan de kust vlakbij Denpasar. Op veilingsites trof ik meerdere Runda-beelden aan met een sticker van deze kunstgalerie, die in 1949 werd opgericht door de Nederlands-Indonesische kunstenaar Jimmy Pandy. Pandy’s zaak gold in de jaren 50 en 60 als hét adres voor het kopen van hoogwaardige Balinese kunst. President Soekarno kwam er geregeld over de vloer met buitenlandse staatsgasten die op zoek waren naar een mooi souvenir.

Werkzame periode
Runda’s beelden worden uiteenlopend gedateerd, maar op basis van stilistische kenmerken zijn de kenners het erover eens dat hij werkzaam was tussen circa 1950 en 1970. Veel houtsnijders werkten in die jaren in een lokale art-decostijl, die al in de jaren 30 was ontstaan door de kruisbestuiving tussen Balinese en westerse kunstenaars die op het eiland verbleven. Hieronder waren ook een aantal Nederlandse schilders, zoals Rudolf Bonnet en Willem Hofker.

Pita Maha
Bonnet was in 1936 medeoprichter van Pita Maha (Grote Geest of Grote Levenskracht). Deze kunstenaarsvereniging waarvan ook een aantal houtsnijders lid werden, was de drijvende kracht achter de Balinees-Europese kruisbestuiving. Zo organiseerde Pita Maha geregeld verkooptentoonstellingen van moderne Balinese kunst. De hier getoonde schilderijen en beelden moesten voldoen aan bepaalde kwaliteitscriteria, die zowel op lokale als westerse schoonheidsidealen waren gestoeld.

Houtsnijders werden aangemoedigd om hun eigen stijl te ontwikkelen en om naast traditionele religieuze sculpturen ook scènes uit het dagelijks leven op Bali uit te beelden. Deze alledaagse onderwerpen, zoals een zittende jongeman of een Balinese schone die haar haar verzorgt, pasten goed bij het paradijselijke imago van Bali en verkochten goed aan de westerlingen die het eiland bezochten. Zo ontwikkelden de Balinese beeldhouwers zich geleidelijk van gemeenschaps-kunstenaars die traditionele beelden voor tempels en paleizen maakten tot vrije kunstenaars die voor de opkomende toeristenmarkt gingen werken.

De beelden van de Pita Maha-groep uit de jaren 30 en 40 vielen vooral op door een hoge mate van individuele expressie en een strenge stilering, die mede was geïnspireerd door de art deco. Ze worden nu gezien als hoogtepunt in de geschiedenis van de Balinese houtsnijkunst. Sculpturen van meestersnijders als I Made Gerembuang en I Ktut Rodja zijn erg zeldzaam en gewild bij verzamelaars.

Njana-Tilem school
Het werk van I Made Runda is duidelijk beïnvloed door de stijl van de beroemde houtsnijder Ida Bagus Njana (1912-1985), die in 1935 een langgerekt en sprieterig beeld maakte van Dewi Pertiwi, godin van de aarde, verstrengeld met een slang (zie de zwart-witfoto hierboven). Rudolf Bonnet was zeer gecharmeerd van zijn werk en schreef hierover:

‘In vergeestelijking en verfijning ging geen beeldsnijder van Mas verder dan Ida Bagoes Njana, wiens zeldzame scheppingen soms gelijken op ijle, immaterieele droomgestalten, wonderlijke verschijningen, die niets meer hebben van een beeldhouwwerk, een laatste geniale uiting van een kunst, die zich op gaat lossen.’

Njana’s beeld van Dewi Pertiwi is nu een van de topstukken van Museum Puri Lukisan in Ubud en opgenomen in de online collectie van Aziatische meesterwerken. Zijn gestileerde langgerekte stijl werd al snel overgenomen door andere houtsnijders in de omgeving van Mas, waar Njana zijn werkplaats had en waar nu een museum is gewijd aan zijn kunst. Samen met zijn zoon Ida Bagus Tilem (1936-1993), die ook een begenadigd beeldhouwer was, heeft Njana vele jonge houtsnijders opgeleid. Of I Made Runda er daar ook één van is geweest, is niet bekend, maar sommige van zijn beelden tonen veel gelijkenis met hun beider werk. Zo heeft Runda ook enkele gestileerde beelden van dikke vrouwen gemaakt. Dit was weer een andere stijl die Njana in de jaren 50 introduceerde toen zijn langgerekte stijl steeds meer mainstream werd.

Balinese mythologie
Dat Runda naast zijn aantrekkelijke staande vrouwen ook traditionele scènes uit de Balinese mythologie uitvoerde, blijkt uit de hieronder getoonde beeldengroep van Dewi Ratih en Kala Rau. Deze hindoe-legende uit de Adiparwa was erg populair bij de houtsnijders op Bali en is talloze malen uitgebeeld. Ook vandaag de dag kun je in elke souvenirwinkel op het eiland een beeldje kopen van de maangodin die wordt opgeslokt door de demon.

• M.D. Runda: beeldengroep van Dewi Rath en Kala Rau, 1950-1970, afm. 20,5 x 15 cm (hxb), foto’s Catawiki

Het verhaal gaat als volgt: Op een nacht wil de demon Kala Rau uit de bron van eeuwige jeugd, de Tirtha Amertha, drinken, maar hij wordt betrapt door de maangodin Ratih. Omdat deze bron alleen voor de goden is bestemd, spoedt Ratih zich naar Vishnoe om te vertellen wat Kala Rau van plan is. Hierop gaat Vishnoe naar de Tirtha Amertha en ziet daar Kala Rau de eerste slok uit de bron nemen. De oppergod gooit zijn discus naar de demon en onthoofdt hem. Maar omdat het water zijn keel al heeft bereikt, blijft het hoofd in leven. Sindsdien zweeft het losse hoofd van Kala Rau de maangodin achterna om zich op haar te wreken. Soms lukt het hem om haar op te slokken en verdwijnt Ratih in de bek van de demon om er even later bij zijn nek weer uit te komen.

Het tijdelijke opslokken en weer tevoorschijn komen van de maangodin is een mythologische verbeelding van de maansverduistering. Ondanks dit traditionele thema is de vormgeving van de beeldengroep opvallend modern. Runda bleef dus ook bij deze traditionele onderwerpen trouw aan zijn eigen stijl. Verder valt op dat hij een voorkeur had voor mythologische verhalen waarin een vrouw de hoofdrol speelt. Er zijn wel beelden van hem bekend met mannelijke figuren, maar bijna altijd in combinatie met een mooie langgerekte vrouw. Hij wist dus goed waar zijn kracht lag.

Vaak vermengde Runda de mythologische motieven heel subtiel in zijn sculpturen. Zo lijkt het beeld hiernaast in eerste instantie op een mooie halfnaakte Balinese dame, maar in werkelijkheid is het een beeld van de godin Dewi Winata die het ei van Garuda onder haar sarong verbergt. Volgens de legende kon Winata geen kinderen krijgen en kreeg zij daarom van haar man twee eieren. Ongeduldig omdat zij zo verlangde naar een kind opende ze het eerste ei te vroeg, waardoor haar eerste zoon Aruna onvolgroeid ter wereld kwam. Hij droeg zijn moeder op om het ei van zijn broer Garuda, een mythische vogel die later het rijdier van de god Vishnu zou worden, goed te bewaren en te verbergen. Runda vat dit verhaal samen in de liefdevolle blik van Winata naar het ei aan haar voeten. De godin is niet aangekleed met haar gebruikelijke attributen, zoals een sierlijke hoofdtooi. Door deze herkenbare details weg te laten, benadrukt Runda het menselijke thema achter het mythologische verhaal: het verlangen van een vrouw naar kinderen.

Samenvatting
Tot slot kunnen we samenvatten dat I Made Runda een houtsnijder was die tussen circa 1950 en 1970 werkte in Sakah, vlakbij het kunstenaarsdorp Batuan. Runda had zijn eigen atelier, waar naast zijn zoon(s) waarschijnlijk ook andere leerlingen werkten. Zijn werk werd ook verkocht bij kunstgalerieën in de omgeving van Denpasar, waaronder de bekende winkel van Jimmy Pandy in Sanur.

• Dit Runda-beeld lijkt sprekend op de gestileerde houtsnijwerken van Ida Bagus Tilem, die het vak leerde van zijn vader Ida Bagus Njana.

Runda was gespecialiseerd in het maken van langgerekte vrouwenbeelden voor de toeristenmarkt. Zijn sculpturen zijn gesneden in de late art-decostijl en beïnvloed door Njana-Tilem school uit Mas. De nadruk in zijn beelden ligt op een sierlijke belijning in combinatie met een strenge stilering. Zijn vrouwenfiguren hebben meestal een lange en hoog opgestoken haardracht en contemplatieve gezichtsuitdrukking. Een ander kenmerk van zijn werk is de subtiele vermenging van moderne en mythologische motieven.

In mijn ogen is I Made Runda een van de betere houtsnijders uit de late art-deco-periode van de Balinese houtsnijkunst. Weet u meer over deze voortreffelijke kunstenaar? Reageer dan onderaan dit bericht.

Naschrift: Dit bericht draag ik op aan wijlen Marc van der Bolt en Dirk Honing, die mij jaren geleden voor het eerst hebben gewezen op de schoonheid van de Balinese houtsnijkunst. Het beeldje met het olifantje is een erfstuk uit Marc’s verzameling en was ook een van de lievelingsbeelden van Dirk. Het is een dierbare herinnering aan onze bijzondere vriendschap en het begin van een nieuwe verzameling.

Update 4 juni 2022
Onlangs werd ik gewezen op het prachtige boek ‘Art fallen from heaven – Modern Balinese sculpture’ van Koos van Brakel. In het boek zijn meerdere beelden van I Made Runda opgenomen en staan ook enkele biografische gegevens en een portretfoto van hem. Van Brakel rekent Runda ook tot een van de belangrijkste houtsnijders van de zogenoemde ’tweede generatie’. Runda is geboren in 1921 in Sumampan. Zijn leermeester was Nang Gedar. Runda woonde en werkte van 1947 tot 1961 in Denpasar. Van 1961 tot aan zijn dood in 1991 had hij een atelier en werkplaats in Sakah. Twee van zijn zoons waren ook houtsnijder.

Op mijn blog over Balinese houtsnijkunst kun je meer van Runda’s werk bekijken. Het boek ‘Art fallen from heaven’ is te bestellen via de website van uitgeverij LM.