1913 was net als 2013 een belangrijk Oranjejaar. Overal in het land werd gevierd dat Nederland 100 jaar eerder zijn onafhankelijkheid had teruggewonnen op de Fransen. In Edam werd twee dagen gefeest met als hoogtepunt een historische optocht door de stad en een speciaal programmaboekje ontworpen door de plaatselijke kunstenaar Antoon van Welie.

Even terug in de geschiedenis. Hoe zat het ook alweer? Nederland was van 1795 tot 1813 een vazalstaat van Frankrijk. Met van 1806 tot 1810 ‘koning’ Lodewijk Napoleon, een broer van de Franse keizer, op de troon. Eind 1813 kwam er door de val van Napoleon, die in de Slag bij Leipzig door de geallieerde legers was verslagen, een einde aan deze Franse annexatie van Nederland. Op 30 november keerde prins Willem Frederik vanuit Engeland naar Nederland terug, waar hij werd ingehuldigd als ‘Soeverein Vorst’ der Verenigde Nederlanden. Twee jaar later werd het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden uitgeroepen. Hoewel Nederland dus eigenlijk pas sinds 1815 een koninkrijk is, wordt 1813 gezien als het symbolische begin van onze Oranje-monarchie.

Twee dagen feest
In 1913 – 100 jaar na dato – werd de terugkeer van de Oranjes overal in Nederland groots herdacht. Zo ook in Edam. In een oud programmaboekje staat dat de feesten twee dagen duurden (op woensdag 23 en donderdag 24 juli). Op het programma stonden onder andere:

• een gondelvaart – met de staatsiegondel met de Prins en Prinses van Oranje en de staatsiesloep met gevolg van het prinsenpaar
• kinderspelen (tonrijden, potslaan, hardhoepelen, balwerpen, houtje rapen etc.)
• volksspelen (mastklimmen, boegsprietlopen, huppelkamp met springriet, tobbesteekspel etc.)
• muziekoptredens door de Beijersche Kapel en het Edam’s Fanfarecorps
• een historische en allegorische optocht

Tableaux vivants
De hele stad was bij de feesten betrokken. Zo vertoonde gymnastiekvereniging F.L. Jahn ‘eenige tableaux vivants en historische groepen’ tijdens de gondelvaart en was er voorafgaand aan de kinderspelen een ‘optocht der schoolkinderen’ door de stad. Buurtcommissies zorgden voor de versiering van straten en grachten. Om ervoor te zorgen dat ook mensen van buiten Edam de viering tot het einde konden bijwonen, reden er extra nachttrams tussen Edam en Amsterdam.

Antoon van Welie
Het speciale programmaboekje van de festiviteiten werd ontworpen door de plaatselijke kunstenaar Antoon van Welie, die begin 1900 grote bekendheid genoot als schilder van portretten en symbolistische taferelen in een stijl die was afgekeken van de Engelse Prerafaëlieten. Het programmaboekje voor de Oranjefeesten in Edam is een van de spaarzame grafische ontwerpen van zijn hand.

Historische optocht
De historische optocht was het belangrijkste onderdeel van de tweedaagse feesten in Edam. Volgens het boekje bestond de optocht uit ‘279 gecostumeerde personen, onder welke 49 ruiters en drie muziekcorpsen’. In de optocht reden allerlei historische figuren mee en werd de geschiedenis – van de komst van de Fransen tot het uitroepen van het nieuwe koninkrijk – nagespeeld met als hoogtepunt de aankomst van Willem Frederik.

In het boekje lezen we:
‘Den 30sten November (1813) landde de Prins, komende uit Engeland, te Scheveningen. Onbeschrijflijk was de vreugde der bevolking bij het weerzien van den geliefden Oranjetelg. Hier deed zij de oogen schitteren, daar benevelde zij ze met den zoeten dauw der natuur; ginds stond men wezenloos, geworteld in den grond als geloofde men niet wat men zag. Dezen gloeide het gelaat, gene verbleekte; de een barstte los in gejuich, des anderen stem smoorde in snikken der verkropte borst.’

Unieke beelden
Behalve het programmaboekje zijn van de historische optocht in Edam ook unieke beelden bewaard gebleven, die je hieronder kunt bekijken. Of bekijk op Geschiedenis 24 hoe er in andere steden in 1913 feest werd gevierd.