Beata van Helsdingen-Schoevers vergelijkt in haar Serimpi-boek de Javaanse danskunst met een zeldzame kasplant. ‘Een vreemdsoortige orchidee, die slechts aarden kan in de luxueuze, exotisch geparfumeerde omgeving der Javaanse vorsten.’ Het had maar weinig gescheeld of haar boek met fraaie illustraties van de Zweedse kunstenares Tyra Kleen, was er nooit gekomen.

‘Gelijk een sprookje van stille, somptueuze pracht is deze zwijgende, bijna beweeglooze rij meisjes, die, onzichtbaar haast, met nauwelijksche glijding der smalle, gele voetjes, volgens vaste wet voortschrijden naar haar plaats’, schrijft Van Helsdingen-Schoevers in haar boek over Javaanse hofdanseressen. ‘Zoo komen zij, vier of negen te samen, de serimpi’s of de bedaja’s, poëtische overlevering uit voorbije eeuwen. Een schoon geschubd slangenlijf lijkt de smalle kronkelende sleep achter haar voeten — zij staan er als godenbeeldjes, de oogen in deemoed neergeslagen, het bovenlijf iets naar voren gebogen. Vol gracie werpen zij met den rechtervoet den sleep achteruit; een enkel moment — dan zijgen ze allen als matte bloembladen ter aarde, en brengen in diepste nederigheid haar groet: de samengelegde fijne handjes voor het naar haren vorst gekeerde gelaat.’

Soesoehoenan van Solo
Beata van Helsdingen-Schoevers was een in Madiun geboren journaliste en voordrachtskunstenares, die voor verschillende Indische en Nederlandse kranten over het leven in Nederlands-Indië schreef. Ook was ze oprichter en voorzitter van de kunstkring te Solo, waar haar man Jacques van Helsdingen in 1917 was aangesteld als assistent-resident voor de zogenoemde ‘Vorstenlanden’, de oude Javaanse vorstendommen van Soerakarta, Jogjakarta, Pakoealaman en Mangkoenegaran die na de kolonisatie een vorm van zelfbestuur mochten behouden.

Mede dankzij de connecties van haar man, maar vooral door haar oprechte belangstelling in de Javaanse danskunst, kreeg Van Helsdingen-Schoevers in 1919 toestemming van de Soesoehoenan van Solo om de rituele dansen aan het hof van Soeroekarta Adiningrat te bestuderen. Dit was uitzonderlijk, want de hofdanseressen, onderverdeeld in serimpi’s en bedaja’s, werden destijds angstvallig afgeschermd van de buitenwereld.

Serimpi’s en bedaja’s
De training van de danseresjes begon al op zeer jonge leeftijd, vaak al vanaf hun zesde levensjaar. Serimpi-danseressen waren geboren prinsessen, zoals de dochters en kleindochters van de vorst en zijn broers. Het dansen was een onderdeel van hun adellijke opvoeding. Serimpi’s dansten maar kort. Rond hun veertiende werden de prinsessen uitgehuwelijkt en dan was hun danscarrière voorbij.

Bedaja-danseressen werden uitgekozen uit het volk, alleen de mooiste meisjes kwamen hiervoor in aanmerking. Zij werden weggehaald uit hun gezinnen en kregen een strenge opvoeding en danstraining aan het hof. ‘Van heinde en ver kwamen telkenjare de kleine meisjes, kinderen nog, geleid tot voor den vorst’, vertelt Van Helsdingen-Schoevers, ‘en hij wederom koos de fraaisten, de meest welgemaakten uit deze keurverzameling — om haar te doen opleiden tot de grootsche gewijde taak: het opdragen der mystieke dansoffers. Enkel den vorst paste de gave van dit voorname geschenk aan zijn God — geen lager sterveling was het geoorloofd tempeldanseressen te bezitten.’

Bedaja’s waren naast danseres soms ook bijvrouw van de Soesoehoenan. Zij dansten tot ongeveer 20-25 jaar en waren dan te oud. Bedaja’s die intussen een kind van de vorst hadden gebaard, bleven als bijvrouw in het paleis wonen. Voor de andere vrouwen werd vaak een huwelijk met een Javaanse edelman gearrangeerd. Anderen kozen ervoor om aan het hof te blijven als bediende of danslerares of keerden terug naar hun familie.

— Het Serimpi-boek was ook een inspiratiebron voor andere kunstenaars. Deze schotel (links) is bijvoorbeeld in 1938 gemaakt bij keramiekfabriek Boch Frères. Het ontwerp is van de Belgische kunstenares Isabel Bennette naar een tekening van Tyra Kleen (rechts). Bron illustratie: Carlotta, database van de Staatsmusea voor Wereldculturen. Schotel: collectie Anno1900.

Danslessen
Van Helsdingen-Schoevers en de Zweedse kunstenares Tyra Kleen, die de illustraties bij Beata’s studie zou verzorgen, mochten niet alleen dansvoorstellingen en -oefeningen in de kraton van Solo bijwonen, maar volgden zelf ook danslessen aan het hof om de diepere betekenissen achter de rituele danshoudingen en -bewegingen te leren kennen. Door botsende karakters en sterke meningsverschillen over de aanpak van de studie verliep de samenwerking tussen hen beiden echter stroef. Toen Van Helsdingen-Schoevers hoge koorts kreeg en na een kort ziekbed op 20 augustus 1920 onverwachts overleed, leek het dansproject in duigen te vallen.

Dankzij enkele kunstvrienden van Beata lukte het echter toch om in 1925 bij uitgeverij Volkslectuur in Weltevreden ‘Het Serimpi Boek; de srimpi- en bedajadansen aan het Soerakartasche Hof’ uit te brengen, zij het in een veel bescheidener omvang dan het standaardwerk dat Van Helsdingen-Schoevers zelf voor ogen had gehad. Alleen het eerste hoofdstuk is door haarzelf geschreven. Voor de beschrijvingen van de danshoudingen en overige hoofdstukken is gebruikgemaakt van haar aantekeningen met aanvullingen van twee Javaanse deskundigen. De twintig illustraties zijn gemaakt door de Topografische Dienst naar de originele tekeningen van Tyra Kleen. Ook bevat het boek twaalf zwart-witfoto’s van dansfiguren en -formaties.

Balinese tempeldansen
Kleen was intussen zo gegrepen geraakt door de Indonesische danskunst, dat ze eind 1920 doorreisde naar Bali om ook tekeningen te maken van Balinese tempeldansers en Hindoe-priesters. Met de Nederlandse auteur Piet de Kat Angelino, die ze eerder had leren kennen in Solo, publiceerde ze in 1922 het boek ‘Mudra’s op Bali’ over de rituele handhoudingen van Balinese priesters.

Dit boek was een groot succes en werd veel gelezen in de theosofische kringen waarin Kleen verkeerde. Haar tekeningen en aquarellen werden geëxposeerd in onder meer Batavia, Amsterdam, Londen, Stockholm en zorgden in Zweden voor een grote belangstelling voor Bali. Ook schreef en illustreerde ze een kinderboek over het leven van Balinese kinderen en maakte ze tekeningen van wajangpoppen. Haar boek over de Balinese tempeldansers verscheen in 1931 bij een Zweedse uitgeverij en in 1936 in een Engelse vertaling.

De gestileerde dansillustraties van Kleen met Beata’s bijschriften geven nu nog steeds een intiem kijkje in een voor westerlingen verborgen wereld. Of zoals Beata zelf schreef: ‘Als een zeldzame kasplant bloeit zij nog ergens voort, deze danskunst, in een veilig beschut, door velen ongeweten hoekje op deze veelbewogen aarde. Daarom juist zoo interessant, wijl zij geheel onberoerd bleef temidden der woest kokende tijden, wijl zij als een teer anachronisme is blijven voortleven tusschen de zware, hooge paleismuren van (…) Soerakarta Adiningrat (…) Zoetvloeiend, loom van rhytme als deze naam is, is ook de kunst der hofdanseressen, een vreemdsoortige orchidee, die slechts aarden kan in de luxueuze, exotisch geparfumeerde omgeving der vorsten, die zich noemen: het Middelpunt der Wereld.’

Illustraties uit het Serimpie-boek
Bekijk hieronder alle twintig illustraties van de danshoudingen uit het Serimpi-boek met de originele bijschriften (sommige bijschriften zijn ingekort en de ouderwetse schrijfwijze van Nederlandse en Indonesische woorden is aangepast).