Dit boek zocht ik al een tijdje. Niet alleen vanwege de fraaie art deco boekband van Frans Bosen, maar vooral vanwege de intrigerende laat-symbolistische vormgeving. Het bandontwerp van Bosen staat bol van de katholieke symboliek. Onlangs wist ik op Catawiki een mooi exemplaar op de kop te tikken.

Franciscus Wilhelmus Josephus Bosen (1891-1941) was een van de eerste Nederlandse ontwerpers die zich bezighield met het ontwerpen van filmaffiches. Vooral zijn affiches uit de jaren 20 voor drukkerij De Brakke Grond in Amsterdam vielen op door het gebruik van felle kleuren en korte, krachtige teksten. Ook liep Bosen voorop bij het toepassen van de linoleumsnede als reproductietechniek.

Reclamedrukwerk en boekomslagen
Minder bekend is dat Bosen ook reclamedrukwerk en boekomslagen heeft ontworpen. Zo was hij in de jaren 30 en 40 verantwoordelijk voor de vormgeving van de boekuitgaven van uitgeverij De Spaarnestad in Haarlem. Daarnaast kreeg hij als katholiek kunstenaar veel opdrachten uit katholieke kring (ook De Brakke Grond en Spaarnestad waren katholieke bedrijven).

Symbolistische bandtekening
Bosen’s symbolistische bandontwerp voor ‘Vrouw en moeder’ dateert uit 1929. Dit stichtelijke boek over moederschap werd uitgebracht door de katholieke uitgeverij Malmberg in Den Bosch.

Op pagina 4 staat een beschrijving van de bandtekening:

“De bandteekening illustreert de hoofdgedachte van dit boek: de vrouw is, als echtgenoote en moeder, de blijde, zichzelf-vergetende, opofferende, toegewijde en liefdevolle hulpe voor den man en de kinderen.

De pelikanen, tusschen de vlammen geplaatst, symboliseeren de ongeëvenaarde liefde der vrouw en moeder, die in de scherpste moeilijkheden, voor het uiterste niet terugschrikt. Eigen leven vergetend, is ze tot alles bereid!

De kracht om deze diepten en hoogten te bereiken, moet uitgaan van den christelijken godsdienst; hij sterke en doorstrale, gelijk het Christus-monogram aanduidt, het geheele leven der vrouw en moeder. Maar in dat christenleven moet zij vooral met Maria, de ideale vrouw en moeder, durven staan aan den voet van het kruis.”

Ouderwets vrouwbeeld
Het is een nogal traditioneel en ouderwets vrouwbeeld, dat hier wordt geschetst. Van een katholieke moeder werd anno 1929 dus verwacht dat zij zichzelf volledig wegcijferde voor manlief en de kinderen. Zij moest haar eigen, persoonlijke leven ‘opofferen’ voor haar gezin, net zoals Jezus zijn leven aan het kruis had geofferd om de mensheid te verzoenen met god.

Symbool van de pelikaan
Bosen is er goed in geslaagd om dit zware thema verbeelden. Vooral de pelikanen zijn een mooie vondst. Pelikanen golden in het vroege christendom al als symbool van opofferende moederliefde. ‘Moederpelikanen’ werden afgebeeld met een door henzelf opengepikte borst, waardoor de jongen met bloed konden worden gevoed als er weinig voedsel was. Dit werd gezien als een symbool voor het offer van Christus.

Bosen laat echter niet het bekende beeld zien van een pelikaan die zich in de borst prikt om haar jongen te voeden, maar beeldt 2 pelikanen tegenover elkaar af met daarboven het Christus-monogram en in hun midden een (heilig) vuur. Hierdoor krijgt zijn symboliek meer diepgang. Door het er niet te dik bovenop te leggen, dwingt hij ons om zelf na te denken over de betekenissen achter de gebruikte motieven. En om zelf het verband leggen tussen het liefdesoffer van een moeder en het zoenoffer van Christus. Opvallend is ook dat hij 2 pelikanen afbeeldt, misschien als symbool voor man én vrouw?

Getallensymboliek
Ook in de strakke compositie van de bandtekening zit allerlei christelijke symboliek verscholen. ‘Achter’ het vierkant met de titel en de afbeelding van de pelikanen zien we bijvoorbeeld een zwart kruis dat onder en boven is afgezet met 4×3 langwerpige rood-goude blokjes. Dit lijkt willekeurig gekozen, maar er zit veel meer achter deze getallen.

• 3 is in de Bijbelse numerologie een ‘goddelijk getal’. Het verwijst onder meer naar de heilige drie-eenheid (vader, zoon, heilige geest), maar ook naar ‘lichaam, ziel en geest’.
• 4 is juist een ‘werelds getal’, dat bijvoorbeeld verwijst naar de 4 seizoenen, 4 windrichtingen en 4 elementen.
• Wanneer je het goddelijke getal 3 vermenigvuldigt met het wereldse getal 4 krijg je 12. Dit is het getal van de ‘eeuwige volmaaktheid’ en van het volk Israël. Denk aan de 12 stammen van Israël, de 12 apostelen, de 12 fundamenten en de 12 poorten van het hemelse Jeruzalem…

Late symbolisten
Kortom, de band van Bosen staat bol van de christelijke symboliek. Zijn ontwerpstijl laat zich verder het best omschrijven als een mengelmoes van art deco en symbolisme, en wordt ook wel ‘laat-symbolistisch’ genoemd (het hoogtepunt van het symbolisme lag tussen 1890 en 1900). Andere ontwerpers die werkten in een laat-symbolistische stijl, zijn bijvoorbeeld Pieter Hofman, Cris Agterberg en Joan Collette.

Boekillustratie
Bosen maakte ook een illustratie voor het boek. Deze prent in geel- en grijstinten beeldt hetzelfde thema uit, maar is qua vormgeving opvallend modern. De illustratie bestaat uit een compositie van (gebogen) driehoeken (!) en laat een moeder met 3 kinderen zien. De moeder staat gebogen over de wieg van haar baby en vormt bijna één geheel met de wieg, die de vorm heeft van een kribbe.

Boven het hoofd van de slapende baby hangt een kruis. Op de achtergrond zien we (een beeld van) Maria met het kindeke Jezus. Voor het Maria-beeld brandt de vlam van een kaars en rondom het beeld is een gele gloed te zien. Het uitstralende licht valt over de moeder en de kinderen. Enfin, de katholieke symboliek ligt weer voor het oprapen, maar is in vergelijking met het bandontwerp minder subtiel en daardoor mijn inziens ook wat minder geslaagd.

Verder lezen? Zie ook:
Pieter Hofman: boekbandontwerper tussen symbolisme en art deco