Enkele jaren geleden kocht ik op internet drie proefafdrukken van de socialistische kunstenaar Rik Roland Holst. De prenten zijn afkomstig uit zijn nalatenschap, maar geen enkel museum wilde ze hebben…

Richard Nicolaüs Roland Holst (1868-1938), ‘Rik’ voor intimi, was een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de socialistische gemeenschapskunst in Nederland. Zijn meest bekende werk zijn de muurschilderingen in vakbondsgebouw De Burcht in Amsterdam. Daarnaast was Roland Holst een groot tekenaar, glazenier, grafisch ontwerper, docent en schrijver, die in al die hoedanigheden zijn stempel heeft gedrukt op de kunst in de eerste decennia van de 20ste eeuw. Vandaag de dag is hij als kunstenaar wat in de vergetelheid geraakt. Er zijn maar weinig musea die zijn werk nog exposeren.

Nalatenschap
Eind jaren 60 kreeg het Rijksprentenkabinet de ateliernalatenschap van Roland Holst in bezit. Nadat het prentenkabinet van het Rijksmuseum hieruit een keuze had gemaakt, mochten ook andere musea werken uitkiezen. Uiteindelijk kwam het restant via het Kröller-Müller Museum terecht bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, die de laatste 105 prenten, waaronder veel proefdrukken, liet veilen op museumveiling.nl.

Tientjeswerk
Een buitenkansje dus voor verzamelaars en andere liefhebbers van kunst rond 1900. Veel prenten – op een paar originele ontwerptekeningen na – brachten niet meer dan een paar tientjes op! Zelf kwam ik er jammer genoeg te laat achter dat de werken van een van mijn favoriete kunstenaars voor een habbekrats werden verpatst. Ik wist alleen nog bij de laatste veiling drie prenten op de kop te tikken: een proefdruk voor een programmaboekje van het Concertgebouw, een jubileumprent ter gelegenheid van het 10-jarig bestaan van de Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkersbond (ANDB) en een proefdruk voor de lijst van Nederlandse kunstnijveraars die in 1912 deelnamen aan de Ideal Home Exhibition in Londen.

Weldadigheidskalender
Via Marktplaats kwam ik gelukkig in contact met een verzamelaar die meerdere werken via de internetveilingen had gekocht. Van hem kon ik nog drie prenten overnemen. Het betreft een proefdruk voor een Weldadigheidskalender uit 1917, een proefdruk voor een ander programmaboekje van het Concertgebouw en een gesigneerde litho van de geboorte van Venus.

Daarnaast had ik door de jaren heen ook al aardig wat werk van Roland Holst bij elkaar verzameld, zoals al zijn programmaboekjes voor het Amsterdamse Concertgebouw, een exemplaar van kunsttijdschrift De Architect en een omslag van het ‘Programma van de feesten bij de invoering van den achturen-dag’. Onlangs wist ik hier nog een schetsontwerp voor de schildering ‘De Bouwmeester’ aan toe te voegen.

Venus
De litho van Venus maakte Roland Holst in 1923 voor de omslag van het Schelpennummer van Wendingen. Op de prent van Roland Holst zien we het belangrijkste moment uit haar geboorteverhaal. Volgens de Griekse legende werd de godin Venus (of Aphrodite zoals de Romeinen haar noemden) geboren uit het schuim van de zee en rees zij naakt op uit de golven en voer zij daarna op een grote schelp naar het land. Roland Holst beeldt haar af zoals zij al in de oudheid werd geportretteerd, met haar armen boven haar hoofd uitgestrekt om haar natte haren uit te wringen. Opvallend is dat de afbeelding gespiegeld is ten opzichte van het uiteindelijke coverbeeld van Wendingen. Verder ontbreekt de belettering en zijn er duidelijke detailverschillen in het haar van Venus en in de golven op de achtergrond. De litho is dus duidelijk geen proefdruk voor Wendingen, maar een op zichzelf staande prent. Dit verklaart ook waarom de litho zowel in de steen als met de hand is gesigneerd.

Proefdrukken
Het aardige van proefdrukken is dat deze vaak in andere kleuren zijn gedrukt dan de uiteindelijke uitvoering. Zo is het programmaboekje voor het Concertgebouw niet in rood met goud uitgebracht (zie de afbeelding van de proefdruk hieronder), maar wel in drie andere kleurencombinaties (zie de kleine afbeeldingen onderaan). Verder werden proefdrukken vaak in kleine oplages gedrukt en verkocht (of geschonken) aan relaties, zoals bevriende kunstenaars, familie en vaste opdrachtgevers. Voor verzamelaars zoals ik zijn proefdrukken daarom extra bijzonder, helemaal als ze uit de nalatenschap van de kunstenaar komen!

Bouwmeester
De ontwerpschets voor ‘De Bouwmeester’ vond ik op de jaarlijkse boekenmarkt in Dordrecht. Roland Holst werkte van 1918 tot en met 1919 aan deze wandschildering voor het Gemeentemuseum in Den Haag, maar zijn kunstwerk is daar – voor zover ik weet – nooit terechtgekomen. Er waren toen al wel plannen voor een groot museum in Den Haag, maar de bouw begon door allerlei tegenslagen pas in 1931 toen de gemeenschapskunst van Roland Holst niet meer in de mode was. Hij maakte nog wel een proefversie van de schildering, die nu in het depot van het Rijksmuseum ligt. Persoonlijk vind ik mijn litho van het schetsontwerp veel mooier dan deze proefversie, die is uitgevoerd in caseïneverf op een eternietpaneel. Het gezicht van de oude architect is veel raker getroffen en het onderliggende geometrische lijnenspel komt veel duidelijker over.

Wendingen
Ook gebruikte Roland Holst zijn schetsen voor het omslagontwerp van een nummer van Wendingen in 1918. In alle uitvoeringen is de bouwmeester afgebeeld als een oudere bebaarde man met in zijn ene hand een passer en in zijn andere hand een schaalmodel van een gebouw. Hij staat tussen twee zuilen met één voet rustend op een drempel. Waarschijnlijk verwijst Roland Holst hiermee naar de Bijbelse figuur van Iram, de architect van de tempel van Salomo in Jeruzalem. Opvallend is ook de terugkerende compositie van driehoeken waarin de bouwmeester is geplaatst en die op het omslag van Wendingen zelfs is uitgewerkt tot een stervorm. Dit verwijst niet alleen naar de beheersing van de meetkunde (zoals de gulden snede) maar ook naar de centrale rol van de architectuur binnen de kunsten. Qua uiterlijk lijkt de bouwmeester van Roland Holst ook wel wat op de beroemde en destijds alom bewonderde architect Pierre Cuypers.

Dit bericht is een bewerking van een eerder bericht uit 2018.