Onlangs kocht ik op de veiling bij Bubb Kuyper in Haarlem 3 dikke boeken met ingebonden jaargangen van de Nederlandsche Almanak. Het hamerbedrag was 40 euro, dus inclusief opgeld was ik voor slechts 50 euro de trotse bezitter van de jaargangen van 1876 tot en met 1905.

‘Een vraagbaak voor elken staatsburger’, zo wordt de Nederlandsche Almanak aangekondigd in de kranten. In het Haarlem’s Dagblad van 3 december 1900 staat: ‘Bij de firma H.D. Tjeenk Willink & Zoon alhier, is uitgekomen een Nederlandsche Almanak voor 1901, die uit een typografisch en algemeen artistiek oogpunt beschouwd er inderdaad zijn mag. Deze almanak geeft behalve een goed bewerkt en rijk geïllustreerd jaaroverzicht, als gewoonlijk, de gewone rubrieken en portretten met bijschriften van bekende Nederlandsche mannen en vrouwen die in het afgeloopen jaar overleden zijn…’

Staatsalmanak
De Nederlandsche Almanak verscheen van 1804 tot 1918 bij uitgeverij H.D. Tjeenk Willink in Haarlem. In deze ‘kleine staatsalmanak’ stonden allerlei wetenswaardigheden over bestuurlijk Nederland, zoals een overzicht van alle departementen en belangrijke instituties. Maar ook de ‘ontwerp-staatsbegrotingen’ voor Nederland en Nederlands-Indië en een ‘naamlijst der thans regerende Europeesche vorsten’ inclusief de Nederlandse koninklijke familie.

Zee aan informatie
Tot de vaste hoofdstukken behoorden de ‘portretten van overleden Nederlanders van naam’, het ‘geïllustreerd overzicht der voornaamste gebeurtenissen’ in het voorgaande jaar en allerlei praktische informatie over eclipsen, watergetijden, maan- en planeetstanden, post- en telegramtarieven, een spoorwegkaart et cetera. Naast zakelijke informatie bevatte de uitgave bovendien jaarlijks 4 fraaie kalenderbladen en een groot aantal kunstplaten. En dat alles voor maar 75 cent!

Gemarmerde platten
De eerste jaargangen (van 1876 tot en met 1901) zijn gebundeld in 2 stevige boekbanden met gemarmerde kartonnen platten. De derde band bevat de jaargangen van 1901 tot en met 1905. De omslag van 1901 is op het voorplat geplakt. Bij de jaargangen van voor 1884 ontbreken de omslagen. Wellicht werd de agenda toen nog met een eenvoudig omslag uitgevoerd en heeft de binder deze verwijderd.

Kitscherige omslagen
Vanaf het jaar 1884 heeft iedere almanak een versierd omslag van dik papier. De eerste 10 daarvan (1884 tot en met 1893) zijn vormgeven in een romantische, zeg maar kitscherige stijl met veel goudopdruk. Op de omslagen zijn veelal spelende kinderen met bloemen afgebeeld of typisch Hollandse taferelen, zoals een waterdraagster met eendjes. Deze romantische omslagen zijn niet gesigneerd. Ook binnenin de almanakken staan geen verwijzingen naar de ontwerpers. Wel staat in sommige advertenties dat de titelpagina is getekend door Willem Steelink.

Theo Nieuwenhuis
De eerste echte art-nouveau-omslag is ontworpen door Theo Nieuwenhuis voor de almanak van 1894. Ook ditmaal ontbreekt een signatuur, maar de hand van Nieuwenhuis is niet te missen – of zoals ze bij Tussen Kunst en Kitsch zouden zeggen: it’s signed all over.

Nieuwenhuis maakte zijn omslagontwerp in 1893. Een jaar daarvoor had hij voor de Maatschappij tot bevordering der geneeskunst een erediploma voor dokter Jakob Moleschott ontworpen. Dit was de eerste keer dat hij de beginselen van de Nieuwe Kunst, zoals de Nederlandse variant van de art nouveau nu wordt genoemd, toepaste als grafisch ontwerper.

Natuur als voorbeeld
Volgens deze beginselen moest de kunstenaar de decoratie van een voorwerp naar levende natuurvormen scheppen. Door motieven te ontlenen aan de planten- en dierenwereld kwam het kunstvoorwerp als het ware zelf ook tot leven. Daarnaast koos men nadrukkelijk voor handwerk en liet men bewust zien welke materialen en technieken er in het ontwerpproces waren gebruikt. Dit kwam bij toegepaste grafiek bijvoorbeeld tot uiting in de belettering die vaak met de hand werd getekend.

Persoonlijke stijl
Al deze vroege kenmerken van de Nieuwe Kunst zijn te vinden in het omslagontwerp van Nieuwenhuis voor de Nederlandsche Almanak van 1894. Het gelithografeerde blad heeft een eenvoudige vlakverdeling met 3 rijen en 3 kolommen. De lijnen tussen de 9 vlakken zijn losjes met de hand getekend in de vorm van plantenstengels. De vlakken zijn versierd met afbeeldingen van planten en dieren die samen de 4 seizoenen verbeelden. De titel is in het grote vlak in het midden geplaatst en valt extra op door de lichtere achtergrondkleur. Minder belangrijke gegevens, zoals de naam van de uitgeverij en de prijs van de almanak, staan in de kleinere vlakken, links- en rechtsonder. Het geheel maakt een ambachtelijke en daardoor persoonlijke indruk.

Vernieuwende vormgeving
Hoewel het omslag van Nieuwenhuis vandaag de dag misschien wat ouderwets lijkt, was zijn ontwerp destijds juist zeer vernieuwend. Toch koos de uitgever het jaar daarop weer voor een romantische omslag met een meisje in klederdracht. Misschien ging het hem allemaal wat te snel of viel de verkoop van de vorige almanak tegen. Een jaar later koos de uitgeverij echter definitief voor de art nouveau.

Hendrik Nicolaas Postma
De omslagen van 1896 en 1897 zijn gemaakt door een onbekende ontwerper, maar wel gesigneerd met een monogram dat is samengesteld uit 3 (HNP of PHN) of 4 letters (HNFP of FPHN). De Universiteitsbibliotheek Groningen, die alle jaargangen van de Nederlandsche Almanak heeft, schrijft deze omslagontwerpen voorzichtig toe aan de Haarlemse kunstenaar Hendrik Nicolaas Postma, die aan het begin van zijn carrière actief was als lithograaf en drukker. Postma volgde zijn opleiding aan de School voor Kunstnijverheid in Haarlem. Hier kreeg hij les van art-nouveaupioniers Karel Sluijterman en Michiel Duco Crop, die hun leerlingen bekendmaakten met deze nieuwe internationale ontwerpstijl.

Internationale art nouveau
De ontwerper van de omslagen van 1896 en 1897 is duidelijk beïnvloed door de internationale art nouveau. In vergelijking met het omslag van Nieuwenhuis valt op dat het kleurgebruik minder subtiel is. Verder zijn de bloemen, planten en dieren minder realistisch getekend en oogt alles wat drukker en minder in evenwicht dan het geordende omslagontwerp van Nieuwenhuis. Zie bijvoorbeeld de grillige vorm van de letters op het omslag van 1897, die wel goed past bij de kronkelige boomtakken op de achtergrond.

Franse en Belgische invloeden
Waarschijnlijk voldeed deze drukkere stijl beter aan de verwachtingen van de uitgever, want ook de omslagen van 1898 tot en met 1901 zijn vormgegeven in een stijl die doet denken aan de Franse en Belgische art nouveau. Jammer genoeg zijn ook deze omslagen niet gesigneerd, zodat ze niet zijn te herleiden tot een bepaalde ontwerper. Het fraaie omslag van 1898 is gewijd aan de kroning van koningin Wilhelmina. Hier vormen de florale motieven te samen een golvend lijnenspel, dat we ook terugzien op het omslag van 1901.

Verheerlijking van het vissersleven
De omslagen van 1899 en 1900 verheerlijken het Nederlandse vissersleven. Dit was een populair thema onder symbolistische kunstenaars die geboeid waren door de puurheid van het leven aan de kust. Zij bewonderden de saamhorigheid van deze lokale gemeenschappen, die in schril contrast stond met het moderne, individualistische leven in de grote stad.

Op de omslag van 1899 zien we een echtpaar dat na een dag hard werken door de duinen naar huis loopt. In de verte liggen de vissersboten op het strand. Het idyllische plaatje, dat wat grof is getekend, wordt omkaderd door gestileerde bloemen.

Symbolisme
Het omslag van 1900 ademt helemaal een symbolistische sfeer. Typerend voor de art nouveau zijn de en profil pose en zware contourlijnen om de hoofdonderwerpen. De kunstenaar heeft een grote paardenbloem afgebeeld tegenover een jonge vrouw in vermoedelijk Katwijkse klederdracht. Hiertussen zien we een druppelvorm met daarin de masten en zeilen van vissersboten. Overal over het omslag ‘waaien’ pluisjes van de paardenbloem, die symbool staat voor liefde, trouw en gematigdheid.

In de stijl van Jan Toorop
De 3 cirkels op het omslag verwijzen naar de heilige drie-eenheid. Zie hoe de rechter cirkel als een stralenkrans om het hoofd van de jonge vrouw valt, die in haar hand een bijbel heeft. De vissersvrouw in klederdracht wordt afgebeeld als een katholieke heilige en is de verpersoonlijking van de heiligheid van het alledaagse leven binnen deze gelovige gemeenschap. Dit komt erg in de buurt van de thematiek van Jan Toorop, die van 1899 tot 1904 in Katwijk aan Zee woonde en aldaar een kring van geestverwanten om zich heen verzamelde. Wellicht heeft een van hen dit omslag ontworpen?

Jacobus Gerardus Veldheer
Met de omslagen van 1902 en 1903 wordt weer een andere weg ingeslagen. Deze omslagontwerpen zijn gestileerder dan de voorgaande art-nouveau-omslagen. De nadruk ligt veel meer op de compositie en belijning dan op de details. Boekhistoricus Ernst Braches, die het standaardwerk ‘Nieuwe kunst en het Boek – Een studie in Art Nouveau’ heeft geschreven, schrijft op basis van stilistische kenmerken het omslag van 1902 toe aan de Haarlemse ontwerper Jacobus Gerardus Veldheer. Dit zou heel goed kunnen, aangezien Veldheer ook de kalenderbladen voor deze almanak heeft ontworpen.

Als Braches gelijk heeft dan is de omslag van 1903, die vrijwel dezelfde typografie heeft, vrijwel zeker ook door Veldheer ontworpen. Afgaande op de grote overeenkomsten in de vormgeving van de letters ben ik er in ieder geval van overtuigd dat beide omslagen van een en dezelfde ontwerper zijn.

Theo Neuhuys
De omslagen voor 1904 en 1905 zijn ontworpen door Theo Neuhuys. Neuhuys maakte zoals veel ontwerpers in die tijd gebruik van een wiskundig ontwerpsysteem. Hiermee creëerde hij allerlei ingewikkelde decoratieve patronen met een hoge mate van symmetrie. Toch zijn de ontwerpen van Neuhuys nooit geheel abstract. Op het omslag van 1904 zijn bijvoorbeeld gestileerde vlinders te herkennen en op het omslag van 1905 zien we rond het Nederlandse wapen takken met bladeren en bessen.

Neuhuys ontwierp ook de omslagen voor 1906 en 1907, die helaas ontbreken. Na 1907 liet de uitgeverij geen nieuwe ontslagen meer ontwerpen. Voor de laatste jaargangen van 1908 tot en met 1918 werden de omslagen van Veldheer en Neuhuys hergebruikt.

Kalenderbladen
Tot slot wil ik nog even stilstaan bij de kalenderbladen in de Nederlandsche Almanak, die vanaf circa 1890 ook werden ontworpen door kunstenaars die werkten in de stijl van de art nouveau. Niet alle kalenderbladen zijn gesigneerd, maar zeker is dat Theo Neuhuys en Jacobus Veldheer voor meerdere jaargangen de kalenderbladen hebben ontworpen.

Adrienne en Wilhelmina Klinkhamer
Zeer fraai zijn ook de kalenderbladen van Adrienne en Wilhelmina Klinkhamer. Deze zussen volgden net als Hendrik Nicolaas Postma een opleiding aan de School voor Kunstnijverheid in Haarlem. Adrienne ontwierp de illustraties en Wilhelmina de kaders met gestileerde bloemen.

Stijlverschillen Nederlandse art nouveau
Tot zover dit overzicht van de omslagontwerpen voor de Nederlandsche Almanak. Bij elkaar geven de omslagen een goed beeld van de snelle ontwikkelingen in de grafische vormgeving van rond 1900 en van de stijlverschillen binnen de Nederlandse art nouveau.

Naschrift 4 februari 2018:

Ruim 2 jaar na het schrijven van dit bericht heb ik nog enkele ingebonden jaargangen van de Nederlandsche Almanak gevonden bij een antiquariaat in Groningen. Hierbij zitten ook de omslagen van Theo Neuhuys voor de almanak van 1906 en 1907, die nog ontbraken. Zie de afbeeldingen hieronder…